De ambachtelijke kwaliteit van het bestuur

Met het politieke instinct van Hans Wiegel is nooit veel mis geweest. Toch is zijn suggestie opnieuw te gaan formeren een beetje raar. Onlangs, te gast bij Eva Jinek, deed hij het weer: het idee van een tussenformatie opwerpen. Het parlement heeft geformeerd, nadat het volk heeft gekozen. “Een vruchtbare samenwerking met beide kamers der Staten Generaal”  is niet nagestreefd. Daar komt veel politiek gedoe van.

Rutte noemt het zoeken naar meerderheden welgemoed de normale democratische praktijk. Maar kritische beschouwers kijken meewarig naar het gedraaf van de bewindslieden door het kamergebouw. Zij zien het geïmproviseer van Blok en denken dat de kwaliteit van het regeren ernstig is afgekalfd. Wat is er aan de hand?

Actualiteit

SCP-directeur Paul Schnabel gaf ons ooit het 4-R model: de politiek moet richting geven, ruimte laten, resultaat en rekenschap vragen. Als we die simpele vier R’s toepassen, moeten we concluderen dat de actuele politiek ontspoort, tot Wiegel’s, maar zeker tot mijn ongenoegen.

De politiek geeft geen richting aan. In het Haagse jargon zeggen we dan dat de “stip op de horizon” ontbreekt. Richting zou gegeven zijn door een formatie waarin niet was geruild, maar waarin doeleinden gemeenschappelijk waren gemaakt en bijgeslepen en vervolgens in globale vertalingen tot  operationele beleidsvoorstellen waren omgevormd.

De politiek geeft ook geen ruimte, want er is geen betrouwbare meerderheid. Als er richting is, moeten de bestuurlijke professionals de ruimte van de politici krijgen om beleid te ontwikkelen. Maar de beperkte kracht van de coalitie veroorzaakt koortsachtig zoeken naar meerderheden, gedoe tussen Tweede en Eerste Kamer, aanpassen van plannen, veranderen daarvan, tijdnood. Dat levert zwakke plannen, slechte berekeningen, morsige processen. Overheersende indruk: Den Haag klungelt.

Aan resultaat en rekenschap zijn we nog niet toe. Maar als je de bouwsector wilt stimuleren, terwijl je voor miljarden aan investeringsruimte uit de huisvesting wegzuigt, is er geen reden voor optimisme over resultaat. Of: even bij het wonen blijvend, het idee van het woonakkoord is scheefwoners naar de koopmarkt te treiteren, maar was het verstrekken van hypotheken voor lage inkomens in Amerika niet het begin van de crisis? De ruimte voor starters ontbreekt op de hypotheekmarkt. En starters zijn vooral tweetallen, met bescheiden inkomens.

Technocratie

De overheid is te groot, zo meldt ons de VVD. Maar het ‘bashen’ van ambtenaren en het ondoordacht verknippen van rijksbureaucratie is niet erg bevorderlijk voor een beter bestuur. Het is een sfeer die bijdraagt aan een mooie paradox: het zoeken van meerderheden  van Rutte II is geen feest voor de democratie, maar het gebrekkige besluitvormingsproces leidt tot het faillissement van de technocratie.

Maar ben ik dan voor technocratie? Dat niet, maar een nieuwe balans tussen de politieke richtinggevers en de ambtelijke beleidmakers is bitter nodig. Omdat er geen gedeeld politiek perspectief is, kunnen de technocraten hun plannen niet meer ingekaderd kwijt aan de politiek. Rutte I had gemengde werkgroepen van ambtenaren en deskundigen, die mogelijkheden voor bezuinigingen onderzochten. In die groepen werden  mogelijke en wenselijke ingrepen scherp gescheiden. Ambtenaren onderzoeken mogelijkheden, politici  vormen meerderheden voor wat wenselijk en haalbaar is.

Een kamerdebat over de uitkomsten van alle groepen kan ik me niet herinneren. Daarin had de samenhang en wenselijkheid van de voorstellen politiek moeten worden getoetst. Dus toen het uit kwam, kon iedere politicus en ambtelijke adviseur naar believen zijn eigen kersje pikken uit de stapel bezuinigingsrapporten.

De formatie

De politieke werkelijkheid van dit moment is verrassend, met een coalitie van VVD en PvdA, die ideologisch tegenstanders waren en die hun meerderheid in de peilingen inmiddels al lang weer kwijt zijn.  De keuze om de minderheidspositie in de Eerste Kamer voor lief te nemen, was opmerkelijk. Daarom toch nog een blik terug naar de formatie.

De eerste formateur was Henk Kamp: een goede bestuurder, maar geen bron van ideologische diepgang of vergezichten. De tweede formateur werd Wouter Bos, inspirerender dan Kok, maar ook geen drager van rode of ideologische veren:  Tom Pauka noemt hem  prettig om mee te werken maar een technocratisch leider.

Zo kwam een formatie tot stand met standpunten op kaartjes: van die kaartjes is een kaartenhuis gebouwd. De ideologen (Blok, VVD, Samsom en Dijsselbloem, PvdA) zaten er bij en waren tevreden met het tempo en bereid elkaar iets te gunnen. Maar onvermoede vriendschap is geen richting  en geen compromis.

Compromissen

Politiek en democratie betekent in een meerpartijensysteem dat je compromissen sluit. In coalities hoort dat zeker en als je daartoe niet bereid bent, ben je meer sektariër dan democraat. Maar rotte compromissen moeten niet. Churchill had wel wat met compromissen: beroemd is zijn kraker dat als Hitler de hel zou binnenvallen, hij tenminste een keer iets aardigs over de duivel zou zeggen in het Lagerhuis. Maar of hij met de duivel echt gepacteerd zou hebben?

De VVD en de PvdA gunnen elkaar hun standpunten, maar dat is onvoldoende in de weerbarstige werkelijkheid van het alledaagse regeren. De zorgpremie is door de VVD achterban al afgeblazen. Het woonakkoord is voor de PvdA achterban eigenlijk onverkoopbaar. De plannen zijn niet goed, de improvisatie bij het zoeken naar meerderheden maakt het nog erger. De ambtelijke voorbereiding loopt daardoor fout. (berekeningen, regie)

Wiegel snapt als geen ander wat er mist. Daarom pleit hij voor een nieuwe formatie. Hij volgt mijn redenering geheel; alleen mijn zorg over de ambachtelijke kwaliteit van voorstellen heb ik nog niet gehoord. Het is een beetje raar voorstel, maar niet gek. Het is hoog tijd voor een terugkeer van de ambachtelijke kwaliteit in het regeren.

Tom Pauka, “Het geluk van Links”, Amsterdam, 2013-03-04

Avishai Margalit, Compromissen en rotte compromissen, Amsterdam, 2009