Nieuwe concepten voor grote maatschappelijke veranderingen

Transities en horizontale ordening. Daarover gaven Jan Rotmans en Jan Dirven een presentatie voor het Informeel Interdepartementaal Strategen Netwerk. Hieronder treft u een toelichting en de links naar de beide powerpoint presentaties. Commentaren, voorbeelden, vragen of andere reacties, zijn bijzonder welkom.

Volgens velen laten de crises waarmee we momenteel geconfronteerd worden (zoals de financiële en sociaal-economische crisis, de klimaat- en energiecrisis, de water- en voedselcrisis, de vertrouwenscrisis tussen burger en overheid) zien dat onze samenleving toe is aan ingrijpende veranderingen.

Vooral van de overheid wordt verwacht dat die met adequate antwoorden op de problemen komt. Maar steeds meer vraagstukken zijn zo complex geworden dat het niet langer realistisch is te denken dat oplossingen top-down zijn te verordoneren. Traditionele instrumenten zijn niet meer effectief en neveneffecten als overregulering en hoge administratieve lasten roepen weerstand op. De overheid staat voor maatschappelijke vraagstukken die vragen om sociale innovatie en sociale leerprocessen waarbij de overheid een partner is. Voor ambtenaren en burgers betekent dit een nieuwe manier van werken en voor overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties een andere manier van organiseren van hun betrekkingen.

Voor beleidsmakers en politici is het dan interessant om te kijken naar nieuwe concepten. Concepten voor het tot stand brengen van die veranderingen, concepten voor de inrichting van de wereld waarnaar we willen streven en wetende dat die ook een hoge mate van eigen –autonome - dynamiek heeft.
In de bijeenkomst van het informeel interdepartementaal strategennetwerk van 23 april 09 werd daar vanuit twee samenhangende invalshoeken nader op ingaan: “transities” en “horizontale ordening”. De ppt-presentaties van Jan Rotmans, hoogleraar transitiemanagement aan de EUR en Jan Dirven, consultant beleidsinnovatie, kunt u downloaden door te klikken op bijgevoegde links.


Transities (Jan Rotmans)
Transities zijn maatschappelijke overgangen op bepaalde deelterreinen, waarbij de structuur, cultuur en werkwijzen binnen zo’n deelterrein (sector, branche, domein) fundamenteel veranderen. We spreken feitelijk over een machtsovername waarbij nieuwe partijen de macht overnemen, wat met veel strijd gepaard gaat. Dit vraagt tijd en vertrouwen om de vele bestaande barrières te slechten. Het vraagt ook om andere instrumenten, bv. om een ander soort toekomstoriëntatie en om andere typen toekomstvisies en scenario’s. Transitiescenario’s zijn scenario’s die uitgaan van trendbreuken, discontinuïteiten en verrassingen. Voortbordurend op het werk van Philip van Notten werkt Saartje Sondeijker aan de ontwikkeling van transitiescenario’s binnen DRIFT aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. De achterliggende methodiek is niet gebaseerd op forecasting of backcasting maar op een combinatie van beide. Inspirerende toekomstbeelden vormen de kern van een visieontwikkelingsproces waarbij een aantal transitiepaden wordt gekozen. De uitwerking hiervan vindt plaats via kleinschalige experimenten (niche-experimenten). De leerervaringen met deze transitie-experimenten vormen de basis voor een eventuele aanpassing/aanscherping van de visie en de bijbehorende transitiepaden, etc. Deze methodiek wordt momenteel toegepast bij een aantal casussen, o.a. binnen de bouwwereld en energiewereld en voor een aantal regio’s (Zuidvleugel, Parkstad Limburg en Zeeland).

Horizontale ordening (Jan Dirven)
In de samenleving zijn vele ordeningsmechanismen tegelijkertijd werkzaam (de dychotomie markt - overheid is zeer onvolledig). Deze variëren zowel van autonoom tot mechanismen van bewuste beïnvloeding (sturing), als van verticale (hiërarchische) tot horizontale (netwerk) mechanismen.
Verschillende typen vraagstukken vragen om verschillende typen beïnvloedings- oftewel sturingsmechanismen: meer verticaal voor meer technische leerprocessen (technieken, procedures, controles) en meer horizontaal voor meer sociale leerprocessen (multi-actor, multi-level, etc). Echter de meer technische leerprocessen - hetgeen onze gangbare en dominante cultuur is, waar we ook goed in zijn – verschillen op diverse kenmerken sterk van de moeilijke sociale leerprocessen, die ook forse eisen stellen aan alle participanten zelf: niet alleen aan ambtenaren, maar ook aan politici en betrokkenen van bedrijven, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen. Het is een ander paradigma en vergt derhalve een bestuurlijke transitie, als voorwaarde voor het stimuleren van maatschappelijke transities.
Aan transities werken veronderstelt derhalve dat politiek en overheid vooral ook zelf willen veranderen en leren schakelen tussen vrij fundamenteel verschillende handelingsperspectieven voor verschillende typen vraagstukken.
Duurzame ontwikkeling kan derhalve niet alleen begrepen worden in termen van de welbekende drie P´s: people, planet, profit. De vierde P van politics (politiek en beleid) hoort daar bij.
Dit alles heeft gevolgen voor transitiebeleid, voor innovatie-& kennisbeleid, voor bezuinigingsbeleid, voor het inrichten en functioneren van innovatienetwerken of van kernministeries, etc.
Op de trends van individualisering, internationalisering, informatisering en informalisering, horizontaliseert de samenleving onmiskenbaar in rap tempo. Dan is het zaak de consequenties daarvan te doorgronden voor het eigen denken en handelen van iedereen die maatschappelijke ontwikkelingen wil beïnvloeden.

Deze website is de horizontale ontmoetingsplaats om dat te communiceren. Zoals gezegd, zijn commentaren, vragen, ervaringen en andere reacties bijzonder welkom.